Pčele

Uopšteno o pčelama

Pčele su na planeti Zemlji već 140 miliona godina i čitav taj period su prežive u prirodi bez pomoći čoveka. Njihova postojbina je Indija, odakle su se putem zapada ka bliskom istoku rasprostranile širom Afrike i preko Gibraltaskog moreuza naselile čitavu Evropu. Čovek ih je kasnije preneo u zemlje novog sveta u Srednjem veku i danas naseljavaju sve kontitnente i preživljavaju u različitm klimatskim uslovima.

Tragove o iskustvima sa pčelama i prvi pčelarskim aktivnostima, ljudi su ostavili na crtežima u pećinama istočne španije oko 7000 godina pne. Od tada počinje pčelarska istorija koja se uglavnom sve do otkrića pokretniog rama 1852. (Lorenc Lorejn Langstrot), zasnivala na čuvanju i obeležavanju pčelinjih društava u prirodi i njihovog uništavanja kako bi se došlo do meda, koji je oduvek bio na ceni, pa se čak koristio i kao sredstvo plaćanja.

U XVIII veku, švedski naučink Line, u svojoj binarnoj klasifikaciji životinja, pčele je svrstao u rod Apis Mellifera što znači medonosna pčela.

Postoje mnogo vrsta pčela , ali evo nekih najznačajnijih:

Zapadna medonosna pčela – Apis Mellifera L.
Indijska medonosna pčela – Apis Indica F.
Istočna medonosna pčela – Apis Cerana F.
Džinovska medonosna pčela – Apis Dorsata F.
Patuljasta medonosna pčela – Apis Florea F.
Zapadna medonosna pčela koja je nama najzanimljivija ima više rasa od kojih su najpoznatije:

Kranjska pčela, Italijanska pčela, Tamna pčela, Kavkaska pčela i Afrička pčela.

Na prostorima bivše Jugoslavije zastupljena je Kranjska pčela – Apis Mellifera Carnica.

Članovi pčelinjeg društva

Za razliku do nekih drugih vrsta insekata, medonosna pčela ne može dugo opstati izolovana od svoje zajednice, koju najčešće čine jedna matica, trutovi i pčele radilice.

Matica

Osnovni i jedini zadatak matice u pčelinjoj zajednici je polaganje jaja. Obavljanje ove funkcije zavisi od spoljašnjih uslova, jačine pčelinje zajednica, rezervi hrane i starosti matice.

Matice se razlikuju od trutova i pčela radilica po tome što imaju izdužen zadnji deo tela, pa su joj krila primetno kraća u odnosu na telo. Poseduje žaoku, ali je gotovo nikada ne upotrebljava da ubode pčelara, već joj služi za borbu sa drugim maticama. U košnici opstaje samo jedna matica, sem u izuzetnim okolnostima.

Matica se najčešće nalazi na ramu sa otvorenim mladim leglom, okružena pčelama radilicama, koje je hrane i sa nje uzimaju feromon koji dalje prenose ostalim članovima društva. Feromoni imaju ključnu ulogu u funkcionisanju pčelinjeg društva. Na osnovu njih se ralzikuju pčele iz različitih zajednica. Pored toga deluju destimulativno na razvoj jajnika pčela radilica. Celokupan socijalni život pčela zavisi od feromona matice, pa tako i izgranja matičnjaka.

Tek u XVII veku slovenački pčelar Anton Janša utvrdio je da se matica sparuje van košnice sa čak 10-20 različitih trutova. Sperma se nalazi u spermatici matice odakle matica upravlja oplodnjom jaja. Polaže dve vrste jaja: oplođena i neoplođena. Iz oplođenih se razvijaju pčele radilice, dok se iz neoplođenih razvijaju trutovi, procesom koji se naziva partenogeneza.

Od osobina matice zavisi kompletne osobine čitavog društva. Genetika trutova je takođe važna, mada kako se troši seme svakog pojedinačnog truta tako se i razvijaju pčele sa različitim osobinama, pa neko društvo koje je bilo na primer mirno može u nekom trenutku postati agresivno kada seme agresivnog truta dođe na red.

Pored matice u određenim okolnostima kada nema matice i pčele radilice mogu polagati jaja. Naravno, ta jaja su neoplođena i iz njih se razvijaju trutovi. Pčele koje polažu jaja nazivaju se lažnim maticama i može ih biti više u jednom društvu.

U uslovima umereno-kontitnentalne klime kakvi vladaju u našim krajevima matica počinje sa polaganjem jaja u januaru a prestaje najčešće u oktobru.

Mlada matica u tokom intenzivnog razvoja pčelinjeg društva tokom maja i juna polaže i do 1500 do 2000 jaja za 24 časa. Matice mogu da opstanu u pčelinjem društvu i više godina, ali u uslovima intenzivnog pčelarstva potrebno ih menjati posle jedne, eventualno dve godine.

Ukoliko pčelinje društvo ostane bez matice, pčele usled nedostatka feromona počinju da izvlače matičnjake. To su specifične ćelije koje pčele počinju da izgrađuju nad jednodnevnim ili nešto starijim položenim jajima tj larvicama. U zavisnosti od jačine i osobina društva može nastati od nekoliko do dvadesetak, pa čak i više matičnjaka u društvu bez matice. Nakon 16 dana izlazi mlada matica iz matičnjaka i prvo što radi je rušenje i uništavanje svih drugih matičnjaka i matica. Ostaje samo jedna. Nakon sedam dana probnih letova ona izlazi na sparivanje tokom lepog i sunčanog dana. Tom prilikom može da se udalji i nekoliko kilometara od košnice. Nakon oplodnje vraća se u košnicu i više je ne napušta sem prilikom rojenja. Par dana kasnije moguće je uočiti prva položena jaja u radiličkim ćelijama ukoliko je sve prošlo kako treba. Ukoliko se matica ne vrati sa oplodnje društvo je osuđeno na propast s obzirom da nema više jednodnevnih jaja iz kojih je moguće izvesti novu maticu.

Trut

Trutovi su muški članovi pčelinjeg društva. Njihova jedina uloga je oplodnja matice. Trutovi ne mogu da skupljaju nektar niti polen, nemaju žaoku, nemaju žlezde za lučenje voska ni matične mleči, pa čak ne mogu sami ni da se hrane, već ih hrane pčele radilice. S druge strane eksperimenti su pokazali da pčelinje društvo u kojem je uništavano trutovsko leglo nije moglo da se skladno razvija i da prikupu značajniju količinu meda. Iz toga proizilazi da su trutovi značajni deo pčelinjeg društva i imaju ulogu u njegovom funkcionisanju.

Za odgajanje trutovskog legla pčele troše pet puta više resursa. Od polaganja jajeta do izlaska truta iz ćelije saća, tj rađanja truta potrebno je 24 dana. Trutovi se po izgledu razlikuju i od matice i od pčele radilice. Krupniji su od pčela radilica, dok su širi, ali istovremeno kraći od matice.

Trutova ima oko 1% u odnosu na pčele radilice. Njihova brojnost diktira matica polaganjem neoplođenih jaja takozvanom partenogenezom. Može se zaključiti da trutovi svoje gene vuku isključivo od majke i prenose ih samo na pčele radilice, tj ćerke.

Trutovi napuštaju košnicu i mogu da ostanu u vazduhu i preko sat vremena. Tom prilikom lete u takozvane kongregracione zone udaljene 10 – 15 km od svojih košnica, gde se odigrava oplodnja u vaduhu na oko 100 m visine. Na ovaj način izbegava se oplodnja u srodstvu. Nakon oplodnje trutovi umiru.

Tokom jeseni i prestankom izobilja hrane pčele izbacuju trutove iz košnica. Ukoliko u pčelinjem društvu trutove primetimo tokom zimskih ili ranih prolećnim meseci, možemo zaključiti da takvom društvu nedostaje matica.

Pčele radilice

Pčele radilice su najbrojniji članovi pčelinjeg društva. Njihova brojnost i dužina života variraju u zavisnoti od doba godine. U toku zime pčele radilice žive od 4 do 6 meseci i tada je brojnost pčela u društvo od 10 do 15 hiljada, dok u jeku sezone krajem maja i početkom juna pčelinje zajednice mogu da broje i do 60.000 hiljada jedinki. S druge strane dužina života pčela tokom leta se smanjuje na svega nekoliko nedelja. U jednom kg pčela ima ukupno 10.000 jedinki.

Pčele radilice razvijaju se iz oplođenih jaja, isto kao i matica, ali pod drugačijim uslovima, što za posledicu ima da je pčela radilica predodređena za sve poslove u košnici koje ne obavljaju matica i tortovi. Pčele radilice grade saće, hrane i neguju leglo, održavaju temperaturu u košnici, prikupljaju nektar, polen i propolis, brane stanište, donose vodu.

Pod određenim uslovima, kada u košnici nema matice, pa samim tim ni larvica koje treba hraniti, kod pčela radilica moguće je da se naknadno razviju jajnici iz kojih pčele radilice polažu neoplođena jaja. Ovakve pčele radilice nazivaju se lažnim maticama i može ih biti više u košnici. Iz ovakvih neoplođenih larvica razvijaju se trutovi, tako da je ovakvo pčelinje društvo osuđeno na propast.

Koliko daleko pčele lete?

Pčele mogu da lete brzinom i do 45km/h. Istražujući okolinu u potrazi za izvorima nektara i polena mogu da se udalje i preko 5 km od košnice. Ipak, najoptimalnije za visoke prinose je da im pčelinja paša bude na oko 500m do 1km. Mogu efikasno da koriste i paše na udaljenosti do 2km, dok preko te distance utrošak svežeg nektara na energiju leta prevazilazi značajnu količinu koju mogu doneti do košnice pa prinosi mali. Svesne toga pčele će sakupljati nektar sa rastojanja koja su bliža košnici, pa tek onda sa udaljenih distanci.

Održavanje toplote

Sve pčele u košnici učestvuju u održavanje temperature unutar gnezda. Idealna temperatura u zoni legla je 34-35C. Ukoliko je potrebno pčele mogu spustiti temperaturu u košnici lepezanjem krilima, isparavanjem viška vode i pravljenjem brade ispred ulaza u košnicu stvarajući tako idealnu mikroklimu unutar gnezda.

S druge strane, kada temperatura u košnici pada pčele formiraju klube tj organiziju se tako da stvaraju omotač oko legla ili mesta gde su bile poslednje ćelije legla, stvarajući tako izolacioni sloj. Pčele koje su na površini kada potroše količinu meda iz mednog želuca kojom održavaju energiju ulaze u sredinu klubeta, dok one koje su se zagrejale i snabdele medom izlaze na površinu. Ovaj postupak se ponavlja sve vreme tokom zimskih meseci. Padom temperature izolacioni sloj se podebljava dok se prilikom povećavanja temperature na preko 10 stepeni klube potpuno rasformira. Kada su temperature iznad 12 do 15 stepeni pčele izlaze iz košnice i tokom zime na takozvani pročisni let.

Niske temperature ne smetaju pčelinjem društvu. Zabeleženi su slučajevi da društvoopstane na otvorenom prostoru, u krošnji drveta na vrlo niskim temperaturama ukoliko ima dovoljne rezerve hrane.

Komunikacija pčela